Foto di Anna Pavlova

Siamo tornati all’autunno. L’estate
come un quaderno di cui siamo stanchi
rimane piena di cancellature
di schizzi astratti a margine, di punti di domanda.
Siamo tornati all’epoca degli occhi che rimirano
nello specchio alla luce artificiale,
serrate labbra, estranei gli uomini
nelle vie nelle stanze sotto gli alberi di pepe
mentre i fari delle automobili uccidono
migliaia di maschere pallide.
Siamo tornati: partiamo sempre per tornare
al deserto, un pugno di terra nelle palme vuote.

Pure, ho amato una volta il Boulevard Singròs,
duplice ondeggiamento, come di culla, della grande strada
che ci lasciava prodigiosamente al mare
perenne, per lavarci dei peccati;
ho amato sconosciuti
incontrati d’un tratto al trapasso del giorno,
monologanti come capitani d’un’armata sommersa,
segni che il mondo è grande.
Pure, ho amato le strade di qui, queste colonne;
anche se nacqui all’altra sponda, accanto
a giunchi e canne,
isole dove l’acqua sgorgava nella sabbia a dissetare
il vogatore, anche se nacqui accanto al mare
che dipano e sdipano 
fra le mie dita quando sono stanco −
non so piú dove nacqui.

Rimane ancora il giallo stillicidio, l’estate:
le tue mani che sfiorano meduse sopra l’acqua,
i tuoi occhi svelati all’improvviso, i primi
occhi del mondo, e le grotte marine,
i piedi nudi sulla terra rossa.
Rimane ancora il biondo efebo impietrato, l’estate:
un po’ di sale asciutto nel cavo d’uno scoglio
un po’ d’aghi di pino dopo la pioggia, sparsi
e rossi come reti sbrindellate.

Non li capisco questi visi, non li capisco:
imitano la morte e poi di nuovo
brillano con la vita umile d’una lucciola
con uno sforzo limitato, disperato
serrato fra due rughe,
fra due tavolini di caffè pieni di macchie,
s’uccidono, s’estenuano
e come francobolli incollano sul vetro
visi d’un’altra razza.

Abbiamo camminato insieme, abbiamo
spartito il pane e il sonno
e provato la stessa fitta d’amaro del distacco,
abbiamo edificato con le pietre che avevamo le case,
siamo saliti a bordo, siamo stati esuli e reduci,
abbiamo ritrovato le donne ad aspettare,
ci hanno riconosciuto a stento, piú nessuno ci conosce.
I miei compagni hanno portato le statue, hanno portato
le nude sedie vuote dell’autunno, i compagni
hanno ammazzato i loro visi: non li capisco.
Rimane ancora il giallo deserto, l’estate:
onde di sabbia in fuga fino all’ultimo cerchio,
un ritmo di tamburo implacato, sconfinato,
occhi di fuoco naufraghi nel sole,
mani con gesti d’uccelli che incidono il cielo
e salutano file di morti sull’attenti,
mani perse in un punto che non domino e mi vince:
le tue mani sfioranti l’onda libera.

Giorgio Seferis

(autunno 1936)

(Traduzione di Filippo Maria Pontani)

DA: QUADERNO D’ESERCIZI 1928-1937 

da “Giorgio Seferis, Poesie”, “Lo Specchio” Mondadori, 1963

∗∗∗

ΕΝΑΣ ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

Γυρίσαμε πάλι στό φθινόπωρο, τό ϰαλοϰαίρι
σάν ἕνα τετράδιο πού μᾶς ϰούρασε γράφοντας μένει
γεμάτο διαγραφές ἀφῃρημένα σχέδια
οτό περιθώριο ϰι ἐρωτηματιϰά, γυρίσαμε
στήν ἐποχή τῶν ματιῶν πού ϰοιτάζουν
στόν ϰαθρέφτη μέσα στό ἠλεχτριϰό φῶς
σφιγμένα χείλια ϰι οἱ ἄνθρωποι ξένοι
στίς ϰάμαρες στούς δρόμους ϰάτω ἀπ’ τίς πιπεριές
ϰαθώς οἱ φάροι τῶν αὐτοϰινήτων σϰοτώνουν
χιλιάδες χλωμές προσωπίδες.
Γυρίσαμε· πάντα ϰινᾶμε γιά νά γυρίσουμε
στή μονοιξιά μιά φούχτα χῶμα, στίς ἄδειες παλάμες.

Κι ὅμως ἀγάπησα ϰάποτε τή λεωφόρο Συγγροῦ
τό διπλό λίϰνισμα τοῦ μεγάλου δρόμου
πού μᾶς ἄφηνε Θαματουργά στή θάλασσα
τήν παντοτινή γιά νά μᾶς πλύνει ἀπό τίς ἁμαρτίες·
ἀγάπησα ϰάποιους ἀνθρώπους ἄγνωστους
ἀπαντημένους ξαφνιϰά στό ἔβγα τῆς μέρας,
μονολογώντας σάν ϰαπετάνιοι βουλιαγμένης ἀρμάδας,
σημάδια πώς ὁ ϰόσμος εἶναι μεγάλος.
Κι ὅμως ἀγάπησα τούς δρόμους τούς ἐδῶ, αὑτές τίς ϰολόνες·
ϰι ἂς γεννήθηϰα στήν ἄλλη ἀϰρογιαλιά ϰοντά
σέ βοῦρλοι ϰαί σέ ϰαλάμια νησιά
πού εἶχαν νερό στήν ἄμμο νά ξεδιψάει
ὁ ϰουπολάτης, ϰι ἃς γεννήθηϰα ϰοντά
στή θάλασσα πού ξετυλίγω ϰαί τυλίγω στά δάχτυλά μου
σάν εἷμαι ϰουρασμένος – δέν ξέρω πιά ποῦ γεννήθηϰα.

Μένει ἀϰόμα τό ϰίτρινο ἀπόσταγμα τό ϰαλοϰαίρι
ϰαί τά χέρια σου γγίζοντας μέδουσες πάνω στό νερό
τά μάτια σου ξεσϰεπασμένα ξαφνιϰά, τά πρῶτα
μάτια τοῦ ϰόσμου, ϰι οἱ θαλασσινές σπηλιές·
πόδια γυμνά στό ϰόϰϰινο χῶμα.
Μένει ἀϰόμα ὁ ξανθός μαρμαρωμένος ἔφηβος τό ϰαλοϰαίρι
λίγο ἁλάτι πού στέγνωσε στή γούβα ἑνός βράχου
λίγες βελόνες πεύϰου ὕστερα ἀπ’ τή βροχή
σϰόρπιες ϰαί ϰόϰϰινες σά χαλασμένα δίχτυα.

Δέν τά ϰαταλαβαίνω αὐτά τά πρόσωπα δέν τά ϰαταλαβαίνω
μιμοῦνται ϰάποτε τό θάνατο ϰι ἔπειτα ξανά
φέγγουν μέ μιά ζωή πυγολαμπίδας χαμηλή
μέ μιά προσπάθεια περιορωμένη ἀνέλπιδη
σφιγμένη ἀνάμεσα σέ δυό ρυτίδες
σέ δυό τραπεζάϰια ϰαφενείου ϰηλιδωμένα
σϰοτώνουνται τό ἕνα μέ τ’ ἄλλο λιγοστεύουν
ϰολλοῦν σά γραμματόσημα στά τζάμια
τά πρόσωπα τῆς ἄλλης φυλῆς.

Περπατήσαμε μαζί μοιραστήϰαμε τό ψωμί ϰαί τόν ὕπνο
δοϰιμάσαμε τήν ἴδια πίϰρα τοῦ ἀποχωρισμοῦ
χτίσαμε μέ τίς πέτρες πού εἴχαμε τά σπίτιοι μας
πήραμε τά ϰαράβια ξενιτευτήϰαμε γυρίσαμε
βρήϰαμε τίς γυναῖϰες μας νά περιμένουν
μᾶς γνώρισαν δύσϰολα, ϰανείς δέ μᾶς γνωρίζει.
Κι οἱ σύντροφοι φόρεσαν τ’ ἀγάλματα φόρεσαν τίς γυμνές
ἄδειες ϰαρέϰλες τοῦ φθινοπώρου, ϰι οἱ σύντροφοι
σϰοτώσανε τά πρόσωπά τους· δέν τά ϰαταλαβαίνω.
Μένει ἀϰόμα ἡ ϰίτρινη ἔρημο τό ϰαλοϰαίρι
ϰύματα τῆς ἄμμου φεύγοντας ὣς τόν τελευταῖο ϰύϰλο
ἕνας ρυθμός τυμπάνου ἀλύπητος ἀτέλειωτος
μάτια φλογισμένα βουλιάζοντας μέσα στόν ἤλιο
χέρια μέ φερσίματα πουλιῶν χαράζοντας τόν οὐρανό
χαιρετώντας στίχους νεϰρῶν σέ στάση προσοχῆς
χαμένα σ’ ἕνα σημεῖο πού δέν τ’ ὁρίζω ϰαί μέ ϰυβερνᾶ·
τά χέρια σου γγίζοντας τό ἐλεύθερο ϰῦμα.

Γιώργος Σεφέρης

Φοινόπωρο, 1936

da “Τετράδιο γυμνασμάτων, 1940

Josef Koudelka, Attica, Cape Sounion, Temple of Poseidon, 2003

Parlava seduto su un marmo
simile a rovina d’antico portale:
sterminato e vuoto a destra il campo
a sinistra scendevano le ombre dal monte:
«La poesia è ovunque. La tua voce
a volte incede al suo fianco
come il delfino che per poco ti accompagna
vascello d’oro nel sole
e poi scompare. La poesia è ovunque
come le ali del vento nel vento
che per un attimo hanno sfiorato le ali del gabbiano.
Uguale e diversa dalla nostra vita, come cambia
il volto di una donna che si è spogliata,
e tuttavia rimane uguale. Lo sa
chi ha amato: alla luce degli altri
il mondo implode; ma tu ricorda
Ade e Dioniso sono la stessa cosa».
Disse, e imboccò la grande strada
che mena al porto di un tempo, ora inghiottito
laggiú  fra i giunchi. Il crepuscolo pareva
per la morte di un animale,
cosí nudo.
                   Ricordo ancora:
viaggiava sulle coste della Ionia, in vuote conchiglie di teatri
dove solo la lucertola striscia sull’arida pietra,
e io gli chiesi: «Un giorno torneranno a riempirsi?»
E mi rispose: «Forse, nell’ora della morte».
E corse nell’orchestra urlando:
«Lasciatemi ascoltare mio fratello!»
Ed era duro il silenzio attorno a noi
e non rigato nel vetro dell’azzurro.

Giorgio Seferis

(Traduzione di Filippomaria Pontani)

(da Giornale di bordo III, 1955)

da “Antologia della poesia greca contemporanea”, Crocetti Editore, 2004

∗∗∗

Μνήμη, Β’

Ἔφεσος

Μιλοῦσε ϰαθισμένος σ’ ἕνα μάρμαρο
πού ἕμοιαζε ἀπομειυάρι ἀρχαίου πυλώνα·
ἀπέραντος δεξιά ϰι ἄδειος ὁ ϰάμπας
ζερβά ϰατέβαιναν ἀπ’ τό βουνό τ’ ἀπόσϰια:
«Εἶναι παντοῦ τό ποίημα. Ἡ φωνή σου
ϰαμιά φορά προβαίνει στό πλευρό του
σάν τό δελφίνι πού γιά λίγο συντροφεύει
μαλαματένιο τρεχαντήρι μές στόν ἥλιο
ϰαί πάλι χάνεται. Εἶναι παντοῦ τό ποίημα
σάν τά φτερά τοῦ ἀγέρω. μές στόν ἀγέρα
πού ἄγγιξαν τά φτερά τοῦ γλάρου μιά στιγμή.
Ἴδιο ϰαί διάφορα ἀπό τή ζωή μας πώς ἀλλάξει
τό πρόσωπα ϰι’ ὡστόσο μένει τό ἴδιο
γυναίϰας πού γυμνώθηϰει Τό ξέρει
ὅποιος ἀγάπησῖ οτό φῶς τῶν ἄλλων
ὁ ϰόσμος φθείρεται· μοί ἑσύ θυμήσου
Ἅδης ϰαί Διόνυσος εἶναι τό ἴδιο».
Εἷπε ϰαί πῆρε τό μεγάλο δρόμο
πού πάει στ’ ἀλλοτινό λιμάνι, χωνεμένο τώρα
πέρα στά βοῦρλα, Τό λυϰόφως
θά ’λεγες γιά τό θάνατο ἑνός ζώου,
τόσα γυμνό.
                    Θυμᾶμαι ἀϰόμη·
ταξίδευε σ’ ἄϰρες ἰωνιϰές, σ’ ἄδεια ϰοχύλια θεάτρων
ὅπου μονάχα ἡ σαύρα σέρνεται στή στεγνή πέτρα,
ϰι’ ἐγώ τόν ρώτησα: «Κάποτε θά ξαναγεμίσουν;» 
Καί μ’ ἀποϰρίθηϰε: «Μπορεĩ, τήν ὥρα τοῦ θανάτου».
Κι ἔτρεξε στήν ὀρχήστρα οὐρλιάζοντας:
«Ἀφῆστε με ν’ ἀϰούσω τόν ἀδερφό μου!»
Κι εἴταν σϰληρή ἡ σιγή τριγύρω μας
ια’ ἀχάραχτη στό γυαλί τοῦ γαλάζιου.

Γιώργος Σεφέρης

da “Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄”, Ίκαρος, Αθήνα, 1955

Foto di Herbert List

A Nanis Patiaghiotòpulos

Ma bisogna pensare a come andiamo avanti:
ché sentire non basta, né pensare né muoversi
né rischiare alla vecchia feritoia,
quando l’olio bollente e il piombo fuso
rigano la muraglia.

Ma bisogna pensare dove andiamo,
non come vuole il nostro dolore, i nostri figli
affamati, lo iato d’un appello di compagni
dall’altra riva,
né secondo il bisbiglio della luce
illividita nell’ospedaletto,
il barbaglio di clinica
al capezzale di quel giovine operato
a mezzogiorno,
ma in qualche altra maniera. Io vorrei dire come
il lungo fiume che nasce
dai grandi laghi chiusi in fondo all’Africa
(divinità, una volta, e poi via, donatore,
giudice, delta)
sempre da sé diverso, come gli antichi dotti
insegnavano, eppure
eguale corpo sempre, letto eguale, eguale Segno,
orientamento eguale.

Voglio solo parlare semplicemente: chiedo questa grazia.
Anche il canto l’abbiamo caricato di tante
musiche, che annega a poco a poco,
e l’arte nostra tanto decorata, che il volto
n’è roso dagli orpelli.
Ora è tempo di dire le nostre poche sillabe,
perché domani l’anima fa vela.

La sofferenza è umana, ma non siamo
uomini solo per soffrire.
Perciò medito tanto, questi giorni, il grande fiume,
questo senso che incede fra erbe e macchie grame
e animali che pascono e si dissetano
e uomini che seminano e mietono
e grandi tombe e piccoli abituri di morti.
Questa corrente va per la sua strada. Non diversa
dal sangue umano
e dagli occhi degli uomini che fissano lontano
senza paura in cuore,
senza trasalimenti quotidiani per piccole faccende
o – sia pure – per grandi,
che fissano lontano come il viandante avvezzo
a misurare la sua via con gli astri,
non come noi che l’altro giorno guardavamo
il giardinetto chiuso nella casa araba addormentata,
dietro le grate, il giardinetto fresco
cangiare forma, farsi grande farsi piccolo.
Cangiavamo, a misura dello sguardo,
anche noi la figura della nostra
brama, del nostro cuore,
nello stillare del meriggio, noi, docile pasta
d’un mondo che c’incalza e che ci plasma,
impigliati alle reti sfarzose d’una vita
ch’era giusta e s’è fatta polvere ed è colata
a picco nella rena,
lasciandosi dietro soltanto
l’indefinito dondolio d’un’alta
palma, che ci ha stordito.

Giorgio Seferis

Il Cairo, 20 giugno 1942

(Traduzione di Filippo Maria Pontani)

(da Giornale di bordo II, 1944)

da “Giorgio Seferis, Poesie”, “Lo Specchio” Mondadori, 1963

∗∗∗

ΕΝΑΣ ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΤΑΜΙΑ

Στό Νάνη Παναγιωτόπουλο

Κι’ ὅμως πρέπει νά λογαριάσουμε πῶς πρυχωροῦμε,
Νά αἰσθάνεσαι δέ φτάνει μήτε νά σϰέπτεσοιι μήτε νά ϰινεῖσαι
μήτε νά ϰινδυνεύει τό σῶμα σου στήν παλιά πολεμίστρα,
ὅταν τό λάδι ζεματιστό ϰαί τό λειωμένο μολύβι αὐλαϰώνουνε τά τειχιά.

Κι’ ὅμως πρέπει νά λογαριάσουμε ϰατά ποῦ προχωροῦμε,
ὅχι ϰαθώς ὁ πόνος μοις τό θέλει ϰαί τά πεινϰσμένα παιδιά μοις
ϰαί τό χάσμα τῆς πρόσϰλησης τῶν συντρόφων ἀπό τό ν ἀντίπερα γιαλό·
μήτε ϰαθώς τό ψιθυρίζει τό μελανιασμένο φῶς στό πρόχειρο νοσοϰομεῖο,
τό φαρμακευτικό λαμπύρισμα στό προσκέφαλο τοῦ παλικαριοῦ ποέ χειρουργήθηκε τό μεσημέρι·
ἀλλά μέ κάποιον ἄλλο τρόπο, μπορεῖ νά θέλω νά πῶ καθώς
τό μαϰρύ ποτάμι πού βγαίνει ἀπό τίς μεγάλες λίμνες τίς ϰλειστές βαθιά στήν Ἀφριϰή
ϰαί εἴτανε ϰάποτε θεός ϰι’ ἔπειτα γένηϰε δρόμος ϰαί δωρητής ϰαί διϰαστής ϰαί δέλτα·
πού δέν εἶναι ποτές του τό ἴδιο, ϰατά πού δίδασϰαν οἱ παλαιοί γραμματισμένοι,
ϰι’ ὡστόσο μένει πάντα τό ἴδιο σῶμα, τό ἴδω στρῶμα, ϰαί τό ἴδιο Σημεῖο,
ὁ ἴδιος προσανατολισμός.

Δέ θέλω τίποτε ἄλλο παρά νά μιλήσω ἁπά νά μοῦ δοθεῖ ἐτούτη ἡ χάρη.
Γιατί ϰαί τό τραγούδι τό ῳορτώσαμε μέ τόσες μουσιϰές πού σιγά-σιγά βουλιάζει
ϰαί τήν τέχνη μας τή στολίσαμε τόσο πολύ πού φαγώθηϰε
ἀπό τά μαλάματα τό πρόσωπά της
ϰι’ εἶναι ϰαιρός νά ποῦμε τά λιγοστά μας λόγια γιατί ἡ ψυχή μας αὔριο ϰάνει πανιά.

Ἂν εἶναι ἀνθρώπινος ὁ πόνος ὃέν εἴμαστε ἄνθρωποι μόνο γιά νά πονοῦμε
γι’ αὐτό συλλογίζομαι τόσο πολύ, τοῦτες τίς μέρες, τό μεγάλο ποτάμι
αὐτό τό νόημα πού προχωρεῖ ἀνάμεσα σέ βότανα ϰαί σέ χόρτα
ϰαί ζωντανά πού βόσϰουν ϰαί ξεό ιψοῦν ια’ ἀνθρώπους πού σπέρνουν ϰαί πού θερίζουν
ϰαί σέ μεγάλους τάφους ἀϰόμη ϰαί μιϰρές ϰατοιϰίες τῶν νεϰρῷν.
Αὐτό τό ρέμα πού τραβάει τό δρόμο του ϰαί πού δέν εἶναι τόσο διαφορετιϰό ἀπό τό αἷμα τῶν ἀνθρώπων
ϰι’ ἀπό τά μάτια τῶν ἀνθρώπων ὅταν ϰοιτάζουν ἴσια-πέρα χωρίς τό φόβο μές στήν ϰαρδιά τους,
χωρίς τήν ϰαθημερινή τρεμούλα γιά τά μιϰροπράματα ἢ ἔστω ϰαί γιά τά μεγάλα·
ὅταν ϰοιτάζουν ἴσια-πέρα ϰαθώς ὁ στρατοϰόπος πού συνήθισε ν’ ἀναμετρᾶ τό δρόμο του μέ τ’ ἄστρα,
ὄχι ὅπως ἐμεῖς, τήν ἄλλη μέρα, ϰοιτάζοντας τό ϰλειστό περιβόλι στό ϰοιμισμένο ἀράπιϰο σπίτι,
πίσω ἀπό τά ϰαφασωτά, τό δροσερό περιβολάϰι ν’ ἀλλάζεμ
σχῆμα, νά μεγαλώνει ϰαί νᾶ μιϰραίνει·
ἀλλάζοντας ϰαθώς ϰοιτάζαμε, ϰι’ ἐμεῖς, τό σχῆμα τοῦ πόθου μας ϰαί τῆς ϰαρδιᾶς μοις,
στή στάλα τοῦ μεσημεριοῦ, ἐμεῖς τό ὑπομονετιϰό ζυμάρι ἑνός ϰόσμου πού μᾶς διώχνει ϰαί πού μᾶς πλάθει,
πιασμένοι στά πλουμισμένα δίχτυα μιᾶς ζωῆς πού εἴτανε σωστή ϰι’ ἕγινε σϰόνη ϰαί βούλιαξε μέσα στήν ἄμμο
ἀφήνοντας πίσω της μονάχα ἐϰεῖνο τό ἀπροσδιόριστο λίϰνισμα πού μᾶς ζάλισε μιᾶς ἀψηλῆς φοινιϰιᾶς.

Γιώργος Σεφέρης

Κάῖρο, 20 Ἰουνίου 1942

da “ Ἡμερολόγιο ϰαταστρώματος, Β’”, 1944